IŁAWA

IŁAWA

Iława położona jest w południowo-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, w Krainie Tysiąca Jezior, nad Jeziorakiem - najdłuższym jeziorem w Polsce. Ze wszystkich stron miasto otoczone jest otuliną Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego, na terenie którego znajdują się liczne rezerwaty przyrody z unikalnymi gatunkami roślin i zwierząt.
Okolice Iławy pod względem przyrodniczym należą do najciekawszych regionów naszego kraju. Bogactwo tutejszej fauny i flory, ciekawa rzeźba terenu i bezmiar wód stanowią o dużej atrakcyjności turystycznej tego miejsca. Dla odwiedzających Iławę turystów sam tylko akwen Jezioraka jest nie lada atrakcją. W jego obszarze znajdują się różnej wielkości wyspy, z których największa - Wielka Żuława o pow. 82,4 ha - jest jednocześnie największą wyspą śródlądową w Polsce. Wędkarze mogą zapolować tu na sandacza, szczupaka, węgorza, a pobliskie lasy od wiosny do jesieni obfitują w poziomki, jagody, grzyby. Gości zapraszają liczne pola namiotowe i ośrodki wypoczynkowe.
Dzięki dobrym połączeniom komunikacyjnym podróż do Iławy jest przyjemna i nie nastręcz problemów. Przez Iławę przebiega droga krajowa nr 16 z Ełku przez Olsztyn do Grudziądza. W odległości 30 km od Iławy przebiega droga międzynarodowa nr 7 Gdańsk - Warszawa - Kraków, umożliwiająca łatwy dojazd do portów morskich Gdańska i Gdyni oraz portów lotniczych w Gdańsku i Warszawie.
Iława jest również ważnym węzłem kolejowym kraju, największym węzłem w województwie warmińsko-mazurskim. Krzyżują się tu główne linie kolejowe: Kraków-Warszawa-Gdańsk oraz Olsztyn-Toruń-Poznań.
Dużą atrakcję turystyczną, a jednocześnie doskonałym rozwiązaniem komunikacyjnym jest droga wodna z Iławy, wiodąca przez Jeziorak, Kanał Elbląski aż do Zalewu Wiślanego.
Wyjątkowe, malownicze położenie miasta, jego niewątpliwy urok oraz dostępność komunikacyjna sprawiły, iż Iława stała się atrakcyjnym miejscem nie tylko dla licznie odwiedzających ją turystów, ale też dla wielu krajowych i zagranicznych inwestorów. Sprzyja temu zarówno infrastruktura komunalna, miejscowe zasoby wykwalifikowanych kadr, liczne instytucje otoczenia biznesu, jak i progospodarcza polityka władz miasta. Wszystkie te czynniki przyczyniły się do dynamicznego rozwoju Iławy i stanowią o jej szczególnej atrakcyjności dla inwestorów.

Historia Iławy
Iława założona została w 1305 r. Jednakże osadnictwo tak w okolicy miasta, jak i w jego obecnych granicach sięga o wiele dalej w przeszłość. Najstarsze ślady obecności człowieka w okolicy Iławy datuje się na około 10 tyś. lat wstecz, zaś w Iławie na okres wpływów rzymskich (ok. I-IV w.).
W centrum założonego na niewielkim wzniesieniu miasta znajdował się rynek z ratuszem. Iławę otaczały mury, w nie też od strony płd.-wsch. w pierwszej połowie XIV w. wkomponowano kościół, przy którym znajdował się dwór krzyżackich administratorów. Funkcję obronną miasta stanowiły fosa i niewielki wał ziemny, który przebiegał wzdłuż dzisiejszej ulicy Jagiellończyka i łączył Iławkę z Małym Jeziorakiem. W mieście z uwagi na jego drewnianą zabudowę często wybuchały pożary. W czasie największego z nich, w 1706 r. ogień strawił prawie całe miasto. W wyniku pożaru nie zdołano uratować stojącego na rynku ratusza. Stało się to natomiast nauką na przyszłość – burmistrz zarządził, aby od tego czasu budynki w centrum miasta wznosić z cegły.                       
W czasie wojny trzynastoletniej Iława zapisała się trwale na kartach historii. Jako pierwsze miasto należące do Związku Pruskiego w lutym 1454 r. wypowiedziała posłuszeństwo Krzyżakom, oddając się w opiekę królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi. Opór mieszczan został jednak złamany, gdy wojska zakonne przeszły do ofensywy odzyskując utracone miasta. W czasie ostatniej wojny Polski z Zakonem, 1 stycznia 1520 r. Iława znów znalazła się w rękach polskich. Nie trwało to jednak długo, 30 września została ona odbita.
Po niemalże stu latach względnego spokoju, wiek XVII przyniósł kolejne kłopoty. Król Gustaw II Adolf, dążąc do opanowania całego pobrzeża i Bałtyku wywołując wojnę z Polską znalazł się w 1628 r. w okolicach Iławy. Był to okres niezwykle ciężki, zniszczeniom uległy okoliczne wsie, a Szwedzi wymuszali kontrybucje wojenne. Szczęśliwie dla Iławy okupacja nie trwała zbyt długo, zostawiła jednak trwały ślad w świadomości mieszkańców w postaci opowiadanych legend.
Późniejsze konflikty omijały Iławę, pośrednio jednak jej mieszkańcy odczuwali ich skutki. Tak było w czasie wojny siedmioletniej (1756-1763) kiedy spadły na mieszczan iławskich obowiązki utrzymania sprzymierzonych z Austrią przeciwko Prusom wojsk Rosyjskich, które przebywały w tej okolicy w latach 1757-1758. W 1807 r. w Iławie przebywały wojska napoleońskie, sam Cesarz Francuzów mieszkał w Kamieńcu Suskim. Jego pobyt nie był dla mieszkańców okolic powodem do radości. Na wyżywienie, kwaterunek i wyposażenie wojska szły wysokie podatki i daniny w naturze i towarach. Po klęsce Napoleona w ślad za wycofującą się Armią Narodów, do Iławy wkroczyły wojska rosyjskie.
Wiek XIX to jednak okres największego rozwoju miasta i wzrostu zaludnienia. Jakkolwiek jeszcze w XVI-XVII w. w Iławie mieszkało średnio, od 350 do 500 osób, to już w spisie mieszkańców z 1801 r. napotykamy 1530 osób. Od 1860 r. Iława rozwijała żeglugę przez Kanał Ostródzko-Elbląski, bardzo ważnym wydarzeniem było
oddanie w roku 1872 do użytku linii kolejowej Toruń-Ostróda, w dwa lata później połączyliśmy się z Malborkiem i Gdańskiem, a także Warszawą. Istniała tu także fabryka maszyn, odlewnia żelaza, fabryka papy, fabryka mydła, tartaki i dwa browary. W 1899 r. wybudowano gazownię, a w latach 1900-1903 wodociągi, rozpoczynając kanalizowanie miasta. Pierwsza iławska gazeta „Deutsch-Eylauer Zeitung” wyszła spod prasy w 1875 r.
Największe zniszczenia miasta przyniosła ostatnia wojna, wówczas to uległo zniszczeniu około 80% budynków. Nie nastąpiło to jednak w czasie regularnych walk, te trwały stosunkowo krótko. W nocy z 21 na 22 stycznia 1945 r. nacierające od strony Lubawy wojska radzieckie otoczyły Iławę, zdobywając ją około godziny 13, dnia 22 stycznia. Do zniszczeń doszło w momencie wymarszu Armii Czerwonej dalej w kierunku zachodnim, już po zdobyciu miasta.
Obecnie nietrudno przyznać, że Iława w ciągu ostatnich lat powróciła do swego dawnego uroku. Iławę nazywaną przed 1945 r. przez niemieckich mieszkańców „Perłą Ober- landu” z powodzeniem możemy w chwili obecnej nazywać Perłą Warmii i Mazur.
Z Iławą związanych było także wiele znanych osobistości. To tu probosz- czem był Jan z Posilgy, domniemany autor XIV wiecznej kroniki pruskiej. W pobliskich Ławicach urodził się w 1854 r. słynny noblista Emil Berhing wynalazca surowicy przeciwtężcowej i przeciwbłonniczej. Pamiętać należy też o takich znakomitościach jak Edward Stachura i mieszkający niegdyś w Jerzwałdzie pisarz Zbigniew Nienacki.

Zabytki Iławy opisane na podstawie książki "Iławianie o historii miasta i okolic"
 
Mury miejskie
Nierozerwalnie ze świątynią związane są mury miejskie, które zostały zbudowane ok. poł. XIV w. i były włączone do systemu obronnego miasta. Podobnie jak kościół stanowią one kompleks tętniący najstarszą historią obszaru, począwszy od początku powstania średniowiecznego miasta. Prawdopodobnie elementami murów było pięć baszt i oczywiście dwie bramy: Lubawska i Prabucka, a przy murach znajdowała się dookolna uliczka. Obecnie mury zachowały się tylko fragmentarycznie i zauważalne są na kilku odcinkach.
Kościół p. w. Przemienienia Pańskiego
W Iławie istnieje prawdziwe „skupisko” zabytków wpisanych do rejestru, wśród których dumnie na wzniesieniu stoi najstarszy z nich. Kościół p. w. Przemienienia Pańskiego został zbudowany w latach 1317-1325 na miejscu gdzie uprzednio znajdowała się kaplica p. w. Św. Michała. Dopiero w roku 1550 zbudowano wieżę, zaś nieco później, w 1624 r. dobudowano kruchtę. Z dniem 16 września 1949 r., kościół - pierwszy zabytek miasta, został objęty ochroną konserwatorską i figuruje jako jeden z najpiękniejszych zabytków Iławy, rozpoznawalny przez każdego mieszkańca i turystę. Najpiękniejsze elementy architektoniczne widoczne są gołym okiem: zakończone wimpergami słupki znajdujące się na dachu, nisze, wąskie i długie okna, przypory oraz wieża.

Ratusz Miejski
W centrum miasta piętrzy się najokazalszy zabytek miasta - budynek ratusza miejskiego, który nie jest pierwotną jego budowlą. W roku 1706 spłonął właściwy ratusz ówczesnych czasów, który znajdował się w centralnej części dzisiejszego Starego Miasta i z przykrością należy stwierdzić, że nigdy nie został odbudowany w miejscu gdzie zapuścił swoje „korzenie”. To wielka strata dla historii miasta, a szczególnie dla Starówki, która dzisiaj nie przypomina już centrum miasta, w którym można zaczerpnąć prawdziwego i historycznego powietrza. Na myśl przychodzi jedno stwierdzenie, że marzeniem każdego historyka, architekta i archeologa jest uczestniczenie w próbach odtworzenia wyglądu prawdziwego i życiowego Starego Miasta, które w przypadku iławskiej Starówki okazałyby się bardzo istotne, choćby dla utrzymania rangi miasta turystycznego.

Tawerna „Kaper”

Zaskoczeniem dla wielu czytelników może okazać się fakt, iż do zespołu zabytków należy budynek obecnej Tawerny „Kaper”. Jest on wpisany do rejestru zabytków decyzją z dnia 11.10.1993 r., a na podstawie zastosowanych materiałów budowlanych można stwierdzić, iż obiekt powstał w końcu XIX w. Jest to data, którą traktuje się za najwcześniejszy wyznacznik chronologiczny tego obiektu. Budynek starej wozowni-stajni jest dzisiaj jednym z najlepiej zachowanych zabytków w Iławie i nie popełnię wielkiego błędu pisząc, że jest to zasługa obecnych właścicieli. Stan zachowania „Kapera” jest bardzo zadawalający, ponieważ właściciel dba o wizerunek zabytku i w punktu widzenia konserwatorskiego jest przykładem godnym do naśladowania dla innych.
Willa nr 10 przy ul. Sienkiewicza
Do zabytków rejestrowych należy również budynek, w którym znajduje się obecnie Państwowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczną. W okresie do II wojny światowej pełnił on funkcję miejskiej willi, zaś od roku 1953 willę nr 10 przy ul. Sienkiewicza przejął „SANEPID”, która z dniem 18.03.1987 r. została określona jako zabytek chroniony prawem.

Kamienica nr 15 przy ul. Kościuszki

Budynek kamienicy nr 15 przy ul. Kościuszki należy do zabytków Iławy i reprezentuje kamienicę neorenesansową, która została kupiona w 1935 r. od niemieckiego właściciela, a z dniem 18.03.1987 r. została wpisana do rejestru zabytków. Budynek usytuowany jest na planie zbliżonym do kwadratu, posiada cztery kondygnacje oraz część podpiwniczoną. Nie imponuje ona swoim zewnętrznym wyglądem, tym bardziej, iż swego czasu została oszpecona w najwyższej kondygnacji nowymi bezstylowymi oknami, które zapewne nie posiadały charakteru neorenesansowego ani pod względem materiału, ani pod względem wewnętrznego podziału. Wszechstronne "oko" Konserwatora Zabytków dostrzegło samowolkę budowlaną i szybciutko wymieniono wszystkie okna w zabytkowej kamienicy.
Kamienica nr 6 przy ul. Kościuszki
Do zabytków rejestrowych należy również kamienica nr 6 przy ul. Kościuszki, która powstała w 1910 r. Obecnie znajdują się wewnątrz pomieszczenia mieszkalne, a sam budynek kamienicy z dniem 18.03.1987 r. został wpisany do rejestru zabytków województwa warmińsko-mazurskiego. Bryła budynku usytuowana jest na planie trapezu, posiada część podpiwniczoną oraz poddasze mające charakter mieszkalny. Najciekawszymi elementami architektonicznymi są przede wszystkim drzwi wejściowe, trójczłonowe i z przeszklonym nadświetlem.

Kamienica nr 4 przy ul. Niepodległości

Do kompleksu kamienic należy również zaliczyć budynek kamienicy nr 4 przy ul. Niepodległości. Powstał on w ostatnim ćwierćwieczu XIX w., a jego losy związane są wieloma funkcjami, jakie pełnił od momentu swego powstania.
Początkowo była to willa miejska, która wraz z dobudowaną oficyną zmieniła swój charakter na kamienicę czynszową. W okresie powojennym w dolnej kondygnacji budynku znajdował się sklep, zaś pierwsze piętro zaadoptowano na pomieszczenia hotelowe. W miejscu gdzie dzisiaj znajduje się sklep z artykułami AGD RTV funkcjonowała niegdyś prężnie restauracja.

Jaz piętrzący przy ul. Kościuszki

Nieco nietypowym zabytkiem Iławy jest jaz piętrzący, który znajduje się w nurcie Iławki przy ul. Kościuszki. Został on wyremontowany w latach 1995-1996 zachowując jednocześnie stare mechanizmy. Jaz piętrzący jest nierozerwalnym elementem całego systemu hydrotechnicznego Kanału Iławskiego, który związany jest z Kanałem Elbląskim objętym ochroną prawną. Od dnia 1.08.1978 r. jaz piętrzący jest pod ochroną konserwatorską.

Wieża ciśnień ul. 1-go Maja
Zmieniając teraz wędrówkę po ścieżce „turystyki zabytkowej” i nie ograniczając się tylko do centralnej części, poprowadzę czytelnika w nieco inną stronę miasta. Zapewne większość mieszkańców Iławy przeszło wielokrotnie wydeptany ludzkimi stopami szlak ciągnący się od ul. 1 Maja, w stronę ogródków działkowych i lasu. Kilkadziesiąt metrów od ulicy, na niewielkim wzniesieniu znajduje się kolejny zabytek wpisany do rejestru, czyli wieża ciśnień, która pochodzi z początku XX w. Budowla o charakterze neogotyckim znajduje się na ceglanej podmurówce i robi wrażenie nie tylko ze względu na materiał, z którego została wykonana (czerwona cegła), ale także imponuje szczegółami, które wydają się być wręcz nie zauważalne, a są dostępne dla „każdego oka”.

Wodociągowa wieża ciśnień - kolejowa nr 2
Na niewielkim wzniesieniu, nieopodal głównego wejścia do budynku dworcowego znajduje się wodociągowa wieża ciśnień - kolejowa nr 2. W narożniku ul. Dworcowej i Broniewskiego, wzmocniona murem oporowym, który stanowi jednocześnie narożnik u zbiegu dwóch ulic, piętrzy się i milczy o swojej wartości kulturowej. Stoi tak prawie niezauważalna już od ok. 1915 r. i tuż obok drugiej wieży ciśnień z roku 1871. Imponuje swoją odmienną budową mając cechy tzw. „grzybka”, który był dość powszechnie stosowany na przełomie XIX i XX w.

Wieża ciśnień przy ul. Wojska Polskiego
Kolejnym obiektem architektury, noszącym miano zabytku, jest wieża ciśnień przy ul. Wojska Polskiego. Znajduje się ona w nieco mniej dostępnym miejscu niż zabytek przy działkach ogrodowych „Podleśne” i wieża przy stacji kolejowej. Od strony Zakładu Naprawy Taboru Kolejowego, która znajduje się przy ul. Wojska Polskiego wyrasta wodna wieża ciśnień. Wśród sieci torów kolejowych i budynków zakładowych stoi tam od roku 1942 piętrzy się na wysokość 45,40 m. Wychodząc z podziemia stacji kolejowej na perony, nieco w oddali, prawie na wprost widoczna jest budowla wieży usytuowana na planie koła, której średnica zewnętrzna wynosi 13,58 m, zaś wewnętrzna 12,42 m.

Gazownia miejska przy ul. Jagiellończyka
Kolejnym zabytkiem miasta Iławy jest dawny budynek produkcyjny gazowni miejskiej (piecownia, aparatownia i skład węgla) przy obecnej ul. Jagiellończyka, który pierwotnie należał do zespołu budynków dość intensywnie przebudowanych. Budynek, który z dniem 2.11.1993 r.  został wpisany do rejestru zabytków województwa warmińsko-mazurskiego, obecnie nie pełni już funkcji produkcyjnej, lecz ma charakter sakralny.

Gimnazjum nr 1

Wśród zabytków rejestrowych nie można pominąć budynku, od którego bije chłodem murów z czerwonej cegły, a obecnie znajduje się tam Gimnazjum nr 1. Budynek określany mianem Czerwonej Szkoły z dniem 2.03.1987 r. został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa warmińsko-mazurskiego. Od 6.10.1899 r. znajdowała się tutaj Stadtschule, czyli szkoła miejska, zaś w 1945 r. budynek zmienił swoje przeznaczenie na potrzeby tymczasowego szpitala wojskowego. W 1946 r. umieszczono tam szkołę podstawową, której w roku 1973 nadano imię Mikołaja Kopernika.

Kinoteatr "Pasja"
Tuż obok ratusza znajduje się kolejny zabytek, czyli budynek dzisiejszego kina "Pasja", dawniej X Muza. Powstał on w latach 1916-1922 r. i został początkowo zaadaptowany na potrzeby hali miejskiej. W latach 30. XX w. został przerobiony na styl neoklasycystyczny i zmienił swoją rolę (60. lata) na teatr i kino.
Zabytek ten z dniem 30.12.2002 r. został wpisany do rejestru zabytków i jest jednocześnie potwierdzeniem pozytywnej działalności wojewódzkiego konserwatora zabytków na obszarze miasta Iława. Bryła budynku usytuowana na planie prostokąta z dobudówką od strony jeziora i eliptycznym tarasem znajdującym się przy elewacji frontowej.